آشنایی با قراردادهای آتی (Futures Contracts)

بازار آتی، بازاری است که در آن معامله‌گران قراردادهای آتی را معامله می‌کنند. بازارهای آتی به عنوان بورس آتی نیز شناخته می‌شوند. معامله‌گران از بورس آتی برای محافظت در مقابل نوسانات قیمت و پیش‌بینی قیمت‌های آینده شاخص‌های سهام، ارزها، کالاها، نرخ‌های بهره و سایر دارایی‌ها استفاده می‌کنند. به زبان ساده، بازار آتی یک بازار مالی است که در آن می‌توانید معاملاتی برای خرید یا فروش یک دارایی در آینده با قیمتی مشخص انجام دهید. در ادامه این مقاله نکات مهم قراردهای آتی را با هم مرور خواهیم کرد.

قرارداد فوروارد (پیمان آتی) چیست؟

قرارداد فوروارد توافقی برای خرید و فروش یک دارایی مشخص با قیمت تعیین شده در یک تاریخ معلوم در آینده است؛ این قراردادها در زمان سررسید تسویه می‌شوند. برخی از ویژگی‌های پیمان آتی به شرح زیر است:

• عموماً به منظور کاهش و پوشش ریسک نوسانات قیمت استفاده می‌شود.
• خارج از بورس‌ها و به صورت خصوصی صورت می‌گیرد، استاندارد مشخصی ندارد و بسیار انعطاف پذیر است.
• می‌تواند فاقد تضامین و الزامات سخت گیرانه باشد.
• ریسک اعتباری و ریسک نقدشوندگی دارد.

به طور خلاصه در پیمان‌های آتی، دو طرف مبادله در زمان حال از طریق مذاکره، در مورد قیمت و زمان تحویل کالا در آینده در خارج از بورس توافق می‌کنند. هدف اصلی از عقد این نوع قرارداد، گریز از نوسانات قیمت و مدیریت ریسک ناشی از آن است.

قرارداد آتی (Futures Contract) چیست؟

ابتدا لازم است بازار نقد را تعریف کنیم. بازار نقد، بازاری است که در آن کالاها، ارزها یا اوراق بهادار معامله می‌شوند. خرید و فروش در این بازارها به گونه‌ای است که قیمت، مقدار و کیفیت کالا در لحظه عقد قرارداد تعیین می‌شود و وجه معامله باید فورا (معمولا طی مدت یک روز تا یک هفته) توسط خریدار پرداخت شود و موضوع مورد معامله (معمولا طی مدت یک روز تا یک هفته) نیز تحویل داده شود.

همانطور که در بالا نیز ذکر شد بازار قراردادهای آتی بازاری است که در آن کالاها، ارزها یا اوراق بهادار معامله می‌شوند. در این بازارها قیمت، مقدار و کیفیت کالا در لحظه عقد قرارداد تعیین می‌شود اما برخلاف بازار نقد، وجه معامله باید در سررسید مشخصی در آینده (معمولا یک ماه تا یک سال) توسط خریدار پرداخت و موضوع مورد معامله نیز در همان سررسید مشخص توسط فروشنده تحویل داده شود.

برای مثال فرض کنید یک تولیدکننده زعفران متعهد می‌شود در انتهای اسفندماه در قالب قرارداد آتی، 100 گرم زعفران را به قیمت گرمی 10 هزار تومان به طرف مقابل بفروشد و در مقابل طرف دیگر قرارداد متعهد می‌شود همان مقدار کالا را با قیمت گرمی 10 هزار تومان در سررسید خریداری کند. برای اطمینان از پایبندی طرفین معامله به تعهدات خود، بورس پیش از عقد قرارداد از طرفین معامله می‌خواهد مبلغی را به عنوان وجه تضمین در حساب مشخصی تودیع کنند.

تفاوت قرارداد آتی و پیمان آتی

پیمان‌های آتی از این جهت که توافقنامه‌ای برای خرید و فروش دارایی پایه در زمان معین در آینده و با قیمت مشخص هستند، به قراردادهای آتی شباهت دارند؛ اما تفاوت‌های مهمی بین این دو وجود دارد.

تضمین اجرای تعهدات در معامالت قراردادهای آتی

اتاق پایاپای (ممکن است یک واحد عملیاتی درون بورس یا شرکتی خارج از بورس باشد) به عنوان پشتوانه قابل اطمینان در زمان انعقاد قرارداد طرفین معامله را ملزم می‌کند درصدی (معمولا بین 10 تا 20 درصد) از ارزش معامله را به عنوان وجه تضمین قرارداد به حساب عملیاتی (حساب در اختیار بورس) واریز کنند. این اقدام منجر به کاهش ریسک اعتباری یا ریسک نکول تا سطح قابل توجهی در سررسید قرارداد می‌شود.

مفاهیم قراردادهای آتی قابل معامله در بورس کالای ایران

دارایی پایه (Asset Underlying): کالا، اوراق بهادار، ارز یا هر نوع دارایی دیگری که موضوع معامله و تحویل در قرارداد آتی است را اصطلاحا دارایی پایه می‌گویند.

اندازه قرارداد آتی (Lot): مقداری از دارایی پایه است که سرمایه‌گذاران می‌توانند صرفاً مضرب‌های صحیحی از این مقدار را مورد معامله قرار دهند که توسط بورس تعیین می‌شود.

حداقل تغییر قیمت سفارشات (Size Tick): عددی است (به ریال، دلار و یا هر ارز دیگر) که توسط بورس تعیین شده و فاصله قیمت سفارش‌هایی که بر روی تابلوی معاملات قرار می‌گیرد باید حداقل به میزان این عدد باشد. به زبان ساده تیک قیمتی به حداقل میزانی گفته می‌شود که قیمت یک سهم می‌تواند به آن مقدار تغییر کند. به عبارت دیگر، تیک قیمتی کمترین میزانی است که قیمت یک ورقه بهادار می‌تواند جابه‌جا شود.

نکول (Default): به مفهوم عدم ایفای تعهدات توسط یکی از طرفین معامله است و در بازار آتی اگر در روز سررسید یکی از طرفین قرارداد، به تعهد خود (پرداخت وجه یا تحویل کالا) عمل نکند نکول صورت گرفته است.

مهلت ارائه گواهی آمادگی تحویل: دوره زمانی مشخصی در سررسید قرارداد آتی است که توسط بورس تعیین و اعلام می‌شود و تمامی افراد متعهد در سررسید قرارداد آتی (دارندگان موقعیت تعهدی باز) به منظور اعلام آمادگی برای شرکت در فرآیند تحویل باید طی این مهلت، فرم مربوطه (الکترونیکی یا کاغذی) را تکمیل و از طریق کارگزار خود، به اتاق پایاپای ارائه کنند.

فرآیند اجرایی معاملات قراردادهای آتی

به صورت خلاصه می‌توان فرایندهای اجرایی در معاملات قراردادهای آتی را به شرح زیر عنوان کرد:

1. اقدام مشتری به ثبت نام در سامانه سجام و مراجعه به کارگزاری دارای مجوز برای اخذ کد معاملاتی قراردادهای مشتقه بورس کالا
2. افتتاح حساب عملیاتی (حساب در اختیار بورس) و واریز وجه تضمین اولیه به آن حساب توسط معامله‌گران
3. ارائه سفارش خرید یا فروش از طریق سامانه معاملاتی کارگزار مربوطه

4. اتخاذ موقعیت تعهدی خرید یا فروش قرارداد آتی طی دوره حراج یا معاملاتی
5. انجام معاملات روزانه به منظور افزایش یا کاهش موقعیت‌های تعهدی خرید و فروش

6. تسویه قرارداد به صورت تحویل فیزیکی دارایی پایه یا تسویه نقدی همراه با جریمه در سررسید (در صورت داشتن موقعیت باز و وارد شدن به دوره تحویل)

سخن پایانی

قراردادهای آتی توافقی بین دو طرف برای خرید یا فروش یک دارایی در یک تاریخ و قیمت مشخص در آینده است. بازارهای آتی راه‌حلی برای مدیریت ریسک و کسب سود هستند. تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان می‌توانند از بازارهای آتی برای محافظت در برابر نوسانات قیمت استفاده کنند. سرمایه‌گذاران می‌توانند در بازارهای آتی با هدف کسب سود فعالیت کنند. قراردادهای آتی می‌توانند برای کالاها، اوراق بهادار، ارزها و ... استفاده شوند.